Vorige maand is Renate Dorrestein overleden. Deze week las ik haar laatste boek, een soort autobiografie, en sindsdien zit ze in mijn hoofd. Haar eigenzinnige stem en haar vlotte schrijfstijl, haar minzame feminisme en haar liefde voor literatuur. Een blogje over haar, gewoon, omdat ze het waard is gelezen te worden. Ik put hiervoor uit ‘Dagelijks werk’, waarin ze teksten uit haar eigen carrière heeft verzameld en van commentaar voorzien.

Spottende feministe

Wat ik niet wist toen ik eerder haar romans las – ik heb er een handvol gelezen – is dat Dorrestein een voorvechter van het feminisme was. Ze was iemand die scherp schreef over de gelijkheid van vrouwen, de vooroordelen rond haar eigen kinderloosheid, het zwijgen over de overgang, de houding van mannen rondom seksualiteit. Altijd klonk er ook de spot in door, ze was beslist geen zure, maar wel een geduchte feministe. Waar dat nog wel het meest in doorklinkt, is haar hoofdstuk over de Anna Bijns Prijs. Samen met andere vrouwen richtte Dorrestein namelijk een vrouwelijke equivalent van de P.C.Hooftprijs op en een bijpassend Vrouwenboekenbal. Want, zo hadden zij en haar collega’s opgemerkt: voor iedere vrouw in het boekenvak (schrijver, uitgever, recensent) stonden er zes mannen tegenover, en vrouwen kregen amper literaire prijzen toebedeeld. Hun kritiek viel natuurlijk niet in goede aarde, maar:

“(…) we maakten het nog erger door minzaam te verklaren dat mannelijke auteurs best ook voor de Anna Bijns Prijs in aanmerking konden komen, mits uiteraard zij even goed waren als vrouwelijke. Een toonaangevend columnist verzuchtte hierop onder grote bijval: ‘Maar wie, in ’s hemelsnaam, zou er ooit wíllen schrijven als een vrouw?’

En toen ze een Vrouwenboekenbal organiseerden en een persbericht schreven:

‘Daarin vermeldden we dat er voor ‘mannelijke bezoekers een toeslag op basis van deCBS-inkomstencijfers’ gold. De roze dameskaartjes kostten veertig gulden, de blauwe herenkaartjes moesten vijftig piek opbrengen. Niet iedereen zag er de mop van in.’

Het leuke van haar teksten over feminisme vind ik, dat je overal de zelfspot in proeft. Ja, ze meent het dubbel en dwars, dat mannen de ogen eens moeten openen voor hun zelfingenomenheid, maar ze kan ook lachen om haar eigen soms wat militante woorden en daden.

Geëngageerd

Zo op het eerste gezicht lijkt Renate Dorrestein gewoon een schrijfster van een heleboel romans.  Lekker weglezende boeken vol niet-bestaande mensen. Leuk wordt het – vind ik – als je meer van de vrouw achter de verhalen leert kennen. Door haar essays en artikelen uit ‘Dagelijks werk’ te lezen, zag ik hoeveel zij van haar eigen overtuigingen in haar boeken heeft gestopt. Ze was iemand die het belangrijk vond dat haar boeken ook geëngageerd waren, dat ze gingen over een onderwerp dat maatschappelijk van belang is.

Een paar van haar overtuigingen:

• Dat mensen altijd ergens bij willen horen – en dus eigen verbanden creëren waarin ze zich thuis voelen. Dorrestein schrijft vrijwel altijd over gezinnen die anders in elkaar zitten dan het klassieke gezin. Dat weerspiegelt haar eigen situatie: geen eigen kinderen, maar wel samen met haar partner en diens dochter een gezinsvorm, en dat gold ook voor de twee dochters van een overleden vriendin, die ze beschouwde als eigen kinderen.
• Hieruit volgt is dat ze niet alleen door haar boeken, maar ook door bijvoorbeeld haar werk als gastschrijver aan de VU probeerde om mensen ook daadwerkelijk met elkaar in verbinding te brengen.
• Voor Dorrestein is fictie laten zien wat er gebeurt als mensen in moeilijke situaties terechtkomen, en hoe moeilijk het is om dan een fatsoenlijk mens te blijven. Door verhalen te lezen kun je je identificeren met een ander, zegt ze, en dus wil ze dat haar lezers gaan nadenken. Over zichzelf, over de ander – om zo de ander beter te begrijpen.

Haar humor

Over die zelfspot had ik het al. Maar ook in andere teksten druipt de fijne humor er vanaf. Bijvoorbeeld in haar brief aan een filmproducent over een filmscript (dat ze werkelijk vreselijk vindt) of de brief aan de aspirant-schrijver (waarin ze het opgestuurde manuscript vernietigend bespreekt). Aanrader in het kader van humoristische teksten is: ‘De androgyne aardappel’, een bijdrage van Dorrestein aan het ‘Literair Kookboek’. Twee citaten hieruit:

“Ofschoon er tal van commissies aan het werk zijn gezet om het voortbestaan van de Nederlandse cultuur in Europees verband te waarborgen, is het gerede vooruitzicht dat we binnenkort waarschijnlijk niet eens meer Hollands zullen eten geen punt op enige agenda. Het skûtsje zeilen, De aanslag van Harry Mulisch, het ringsteken in de provincie Overijssel, het Nationaal Ballet, de sinterklaasintocht: het zijn ineens allemaal beschermde diersoorten onder de plots gevoelde noodzaak ons eigen cultuurgoed met hand en tand tegen vreemde invloeden te verdedigen — maar over het lot van het bintje en de eigenheimer, de muis en de doré, hoor je geen mens en lees je geen nota.”

“Ik denk dat het eten van aardappelen het karakter stabiel houdt. Ik zie dat aan mezelf.”

(Mocht je je afvragen waarom het artikel ‘de androgyne aardappel’ heet, dat is hierom: “Het fijne weet ik daar ook niet van, maar wel weet ik dat het pureren van de aardappel als curieus neveneffect heeft dat hij daardoor letterkundig van geslacht verandert: de aardappel is mannelijk, de aardappelpuree is vrouwelijk.”)

Het verbond met de lezer

Iets anders dat ik mooi vind aan Dorrestein: haar waardering voor de lezer. Niet voor niets beschouwde zij de lezer als haar ‘bondgenoot’. Ze genoot van de waardering van lezers en schreef altijd met de lezer voor ogen – en niet, zoals andere auteurs, alleen met de bedoeling iets heel hoogstaand literairs te maken.

In haar lezing ‘De lezer als bondgenoot’ gaat ze in op de redenen waarom lezers boeken lezen. In onderzoeken die zijn gehouden, komt steeds weer naar voren dat er veel meer vrouwelijke dan mannelijke lezers zijn. En dan vooral vrouwen boven de vijftig. Er waren schrijvers die dat vreselijk vonden. Dorrestein wond zich hierover op. Waarom is het zo erg dat er meer vrouwen dan mannen je boeken lezen? Het kon niets anders zijn dan dit:

“Het is het eeuwige lied: bezigheden waaraan vrouwen zich massaal overgeven, hebben minder aanzien dan de hobby’s van mannen. Lezende vrouwen, zo is de onbewuste redenering, devalueren dus de literaire roman.”

Ach, zo merkte ze aan het einde van haar lezing fijntjes op, mannelijke auteurs kunnen voor de financiering van hun beroep altijd blijven rekenen op de vrouwelijke lezers.

Het verhaal al schrijvend ontdekken

Als laatste, de manier waarop zij schreef. Dorrestein schreef veel, gemiddeld een boek per jaar. Ze hield van het proces, ze kon zowat de hele dag door schrijven. Wat ik mooi en inspirerend aan haar werkwijze vind, is dat ze vertelt hoe personages, plaatsen en situaties zich ‘aan haar voordoen’. Ze plant haar verhaallijnen niet, ze begint gewoon met een persoon of een plek en van daaruit ontwikkelt het verhaal ‘zichzelf’. Daarom kon zij naar eigen zeggen zo van het schrijfproces genieten: omdat ze zelf ook bezig was te ontdekken hoe het verhaal zou gaan. Het zorgde er natuurlijk wel voor dat ze eindeloos moest herschrijven, omdat ze pas in de latere versies het verhaal scherp kon neerzetten. Maar het zorgt ook voor iets van magie in hoe zij vertelt over het schrijverschap en de grote vreugde die het haar daardoor opleverde.

Slot

In het laatste hoofdstuk van haar laatste boek beschrijft ze hoeveel zin ze had om oud te zijn.

“Ook ik hoop natuurlijk gezónd oud te worden. Maar ik hoop vooral dat niemand me de levensfase door de neus boort waarop ik me nu al zo lang verheug: een oud vrouwtje te zijn, en ongestraft excentrieke kleren en rare mutsjes te kunnen dragen, nooit meer naar de sportschool te hoeven, alles te mogen eten wat ik maar wil, te drinken en te roken omdat dat toch niet meer uitmaakt, aan iedereen lak te hebben en de meest boude dingen te kunnen zeggen zonder dat iemand het nog waagt om me tegen te spreken.”

Renate Dorrestein werd helaas slechts 64 jaar, het echte oude vrouwtje is ze nooit geworden.